U potrazi za nestalim gradom Žrnovim

Novembarska subota bila je kao stvorena za poseti Avali, koja se sa svojih 511. metara nadmorske visine plasirala u kategoriju planina, a nalazi se 16 kilometara od Beograda. Još jedan sunčani dan, ukraden od nadolazeće zime.

Prisustvo Kelta na Avali je potvrđeno, pretpostavlja se da je na vrhu postojalo utvrđenje, na čijim su osnovama, kasnije, Rimljani podigli osmatračnicu. 

 

Kasnije su Srbi tu sazidali tvrđavu, koju su potom Osmanlije proširile i ojačale za potrebe napada na Beograd. Nema dokaza da li je grad živeo u doba Vizantije, ali je gotovo sigurno da je prvo pravo utvrđenje podignuto u vreme despota Stefana Lazarevića. 

U gradu je, prema legendama, stolovao Ponča od Avale. Avala je pre turskog imena (Havala= smetnja, prepreka) nosila naziv Žrnov.  Naime, 1458. godine, pod vođstvom Hodi Paše, dobio nelaskav status "utvrđenja za uznemiravanje Beograda"

Drugi pak tvrde, da naziv Avala, potiče od arapskog „golo brdo", jer je ona tek u XIX veku pošumljena.

Bio je to grad Žrnov ili Žrnovan, srednjovjekovna tvrđava smeštena na najvišem vrhu Avale. To potvrđuju i beleške čuvenog putopisca Feliksa Kanica. Najčešća verzija kako je grad dobio ime jeste po žrvnju, ali ne običnom, već za meljavu rude iz rudnika koji su postojali u podnožju. U utvrđenju su se u srednjem veku nalazile i tri „visoke peći” u kojima se topila ruda.

 

Zidine Žrnova datiraju  iz antike, bedemi iz ranog srednjeg veka, kada se celo utvrđenje sastojalo od Malog grada, sa dvema kulama, i Gornjeg grada, sa velikom kapijom, koje su Turci kasnije, ojačali dodatnim zidinama i bedemima, sa jarkovima. 

Osmanlije su Žrnov zauzele 1458. godine. Sa padom Beograda 1521.godine Žrnov počinje da gubi svoj strateški značaj. Tvrđava je napuštena tokom XVIII veka, a njena sudbina prepuštena zubu vremena.

Ispod zidina srednjovekovne srpske tvrđave Žrnov na Avali, 1915. godine, poginuo je petnaestogodišnji dečak, o čemu svedoči vrlo mala lobanja i kostur srednje veličine. To je potvrđivalo i odsustvo ratničke značke s imenom i oznakom jedinice. Sahranili su ga Nemci i na drvenom krstu napisali: 

„Ein unbekannter serbischer soldat.“

Posle oslobođenja meštani obližnjeg sela podigli su spomenik od kamena na kom su urezane reči:

“Ovde počiva nepoznati srpski vojnik“. 

Vojnik je poginuo od granate, na šta ukazuje i odsustvo levog dela grudnog koša. Pojedini istoričari tvrde da je pripadao Sedmom puku Drugog bataljona Dunavske divizije. Pored njega pronađen je novčanik sa tri stare srpske dvodinarke sa likom kralja Petra i jedan groš. Tu je bilo i jedno parče hartije, zbog kojeg su nastala mnoga predanja i legende, jer je to, navodno pismo upućeno najdražima.

Grad je nestao aprila 1934, kada je, po izričitoj naredbi kralju Aleksandra I Karađorđevića, miniran. Tu je planirao da podigne grandiozno zdanje, mauzolej, umesto skromnog Spomenika Neznanog junaku i time glorifikuje i novu državnu zajednicu koju je skleptao uz pomoć međunarodne zajednice. 

Za projekat je angažovan omiljeni dvorski vajar Ivan Meštrović. Njegov nacrt, koji je pre gradnje prikazan dvorskoj publici kao originalno delo, predstavlja zapravo nešto izmenjenu kopiju grobnice Persijskog cara Kira Velikog, u Pasargadu u Iranu. 

Ovu građevinu podupiru karijatide, kamene skulpture žena dinarskih fizionomija, u narodnim nošnjama iz šest Banovina Kraljevine Jugoslavije U tavansku piramidu uzidano je 4.000 kubika obrađenog kamena koji je železnicom dovožen iz primorske banovine. Ceo kompleks je završen 1937. u septembru, a otvoren na Vidovdan, 28.juna 1938. godine.

Ideja o spomeniku i rušenju drevnog grada naišla je na nezadovoljstvo Beograđana predvođenih Branislavom Nušićem. Nešto poput, danas spornog prijekta „Beograd na vodi“. 

No, ohola vlast nikad nije marila na mišljenje građanstva i stručne javnosti. Dugme za aktiviranje mina pritisnuo  je desetogodišnji mladi knez Aleksandar, sin kneza Pavla.

 

na bočnoj strani mauzoleja vidljiva su oštećenja iz vremena NATO napada 

Zašto su jugoslovenskom kralju smetali ostaci grada koji Evlija Čelebija pominje kao jedno od šest najznačajnijih utvrđenja u Srbiji, a arheolozi tvrde da su se ljudi na ovom lokalitetu bavili rudarstvom još pre 4 hiljade godina? Gde su iskopavane razne važne rude poput olova, srebra i gvožđa, cinobarita i žive. Prvi poznati rudari bili su Skordisci.

 

Zagovornici teorije zavere kažu da je kraj Aleksandar, inače mason, izgradnjom mauzoleja Avali dao piramidalni izgled. Iste godine, 9. oktobra, kralj Aleksandar stradao je u Marselju, u otvorenom automobilu “delež”, sa čijeg je zadnjeg sedišta bio spušten krov. Protokolom je bila predviđena i pratnja šest motociklista, ali su oni, u poslednji mah, zamenjeni sa dva konjanika, naoružana samo paradnim sabljama. 

Poslednju fazu izgradnje Žrnova predstavlja dodavanje bedema i kopanje suvog šanca oko celog grada 1458. godine. Nismo pronašli bilo kakve ostatke Žrnova. Zato smo se uputili do TV tornja. 

Avalski toranj sagrađen je 1964. godine, a pušten u rad 1965. godine. Bio je visok 202,87 metara i jedan od najlepših TV predajnika u Evropi. Predstavljao simbol prosperiteta i savremenog Beograda. Pored Zapadne i Istočne kapije, ovo je bio jedan od svetionika, koji je nagoveštavao skori ulazak u Beograd. Nije mogao Josip Broz Tito, ni u ovom slučaju, da se ne nadoveže na Karađorđeviće i ne ostavi svoj pečat na Avali.

Remek-delo arhitekture, jedini toranj na svetu koji je za presek imao jednakostranični trougao, koji je simbolisao srpski tronožac za sedenje, projektovali su arhitekti Uglješa Bogunović i Slobodan Janjić, kao i konstruktor, akademik Milan Krstić. Toranj nije bio direktno uzemljen, već se oslanjao na svoje tri noge. 

Stotinak građevinara radilo je neprestano ugradivši više od 4.000 tona armiranog betona. Vrhunac posla bila je postavka 60 metara visoke antene, teške oko 25 tona, koju su montirali majstori „Goše“ iz Smederevske Palanke. Restoran je bio na gondoli, na 118 metara, ali je zatvoren 1970. godine. Zanimljivost je i podatak da je pri naletima čuvene beogradske košave „šetao“ u prečniku i do jednog metra. 

Srušen je 29. aprila 1999. godine avionskom bombom tokom NATO bombardovanja Srbije, tridesetsedmog dana bombardovanja. Bio je najviša građevina na Balkanu. Do rušenja Svetskog trgovinskog centara 11. septembra 2001. godine Avalski toranj je bio najviši srušeni objekat na svetu.

Posle obnove, u trajanju od tri godine, Avalski toranj je otvoren 21. aprila 2010. godine. Toranj ima dva lifta i restoran na 119. metru, kao i vidikovac na 122-om metru visine. Ukupna visina tornja je 204,57 metara. Pošto se jutarnja magla, raziišla, uživali smo u panorami, crnoj čokoladi i kapućinu. 

Prošli put kada samo pohodio Avalu, toranj je bio srušen. Osvežili smo se u Mitrovićevom domu, prvom planinarskom domu na Avali, ali i u Srbiji. Izgrađen je početkom XX veka, za potrebe čuvara šuma, a 1902. godine dodeljen je Srpskom planinarskom društvu. 

 

U narednim decenijama više puta je menjao izgled, a 1933. godine dobija konačan oblik, osmougaone jednospratne vile površine 700 kvadratnih metara, od drveta sa naglašenim kubetom. Ime je dobio u znak pažnje prema doktoru Dušanu Mitroviću, zaslužnom beogradskom planinaru. Godine 1981. zaštićen je kao spomenik kulture.

I jedan nezvani gost ovde je ostavio svoj trag.  Adolf Hitler je kao predstavnik nemačke vlade, a u znak pomirenja, poslao Kraljevini Jugoslaviji određeni broj mladih čempresa. Oni su posađeni u okolini srušenog Žrnova, a uz samu stazu koja vodi i okružuje grob neznanog junaka. Nemački čempresi, koji su još uvek živi i zdravi.

Danas je Avalski toranj obnovljen, ali je u međuvremenu, planinarski dom (Mitrovićev) izgoreo. U februaru 2011. godine. Tragičnim događajima ove beogradske planine, dodajem i pogibiju sovjetske delegacije koja je 19. aprila 1964. godine, krenula avionom „Iljušin IL-18“ na proslavu dvadesetogodišnjice oslobođenja Beograda. Njihov avion srušio se u blizini Avale, o čemu svedoči podignut spomenik. Zbog najverovatnije neispravnog uređaja za navigaciju, avion je izgubio visinu i usled guste magle udario u padinu Avale, na oko 200 metara od Spomenika Neznanom junaku. 

Tom prilikom poginuli su i oslobodioci Beograda, komandant IV gardijskog mehanizovanog korpusa Crvene armije, kao i general-major, član komade 37. armije, Trećeg ukrajinskog fronta. koji su 1944. među prvima ušli u oslobođeni Beograd. Vladimir Ivanovič Ždanov i Sergej Semjonovič Birjuzov. Poginulo je svih 18 putnika; sedam članova delegacije i jedanaest članova posade.

Deprimirani, spusti smo se u podnožje Avale. Na padinama planine, na kojoj je, iz džepa poginulog crvenoarmejca, 1944. godine, nikao kavkaski orah. Gorostasna biljka svedoči o ratnoj prošlosti ovih prostora. Uputili smo se na mesto druge srpske tragedije. 

U Košutnjak gde je 29. maja (10. juna po novom kalendaru) 1868. godine umoren srpski knez Mihailo Obrenović. Knez se, oko 10 časova ujutru izvezao, u kočijama, u šetnju sa Ankom Konstantinović, sestrom od strica, njenom ćerkom Katarinom i Tomanijom Obrenović. Tri dana pre, knez Mihailo se tajno verio sa Katarinom. Srpska pravoslavna crkva zabranjuje brak do šestog kolena srodstva, a njemu su se protivili i državni zvaničnici.

Zaverenici, braća Đorđe i Kosta Radovanović, Lazar Marić i Stanoje Rogić, u svečanim crnim odelima, sa cilindrima na glavama i uperenim pištoljima u pravcu kneževe kočije. Katarina je pokušala da se nasloni na kneza, kako bi sprečila Radovanoviću da puca.

Lakej koji je vozio kočiju, preklinjao je braću da ne čine ludost. Prvi je zapucao Kosta, priključio mu se Pavle. Knez Mihailo ubijen je sa tri hica, a stradala je i Anka Konstantinović. Svetozar, sin predsednike vlade Ilije Garašanina, Mihailov ađutant, ranjen pao sa konja i onesvestio se. Lakše ranjena Katarina i poslužitelj Mita pobegli su u šumu, dok se gospa Tomanija, već posle prvog pucnja, okrenula nazad ka Beogradu i prva dojavila o atentatu.

Odmah po atentatu Narodna skupština je rešila da će presto preuzeti Aleksandar Karađorđević, no ministar vojni i ministar unutrašnjih dela uspevaju da produže vladavinu dinastije Obrenović, izborom kneza Milana. Više sreće imali su utornici, koji su praskozorje 30 maja (11. juna p.n.k.)1903. godine ubili Aleksandra Obrenovića i njegovu suprugu Dragu Mašin. Bacili su ih sa prozora zdanja Starog konaka, koje je povezivalo Stari i Novi dvor, a koje je uništeno posle II svetskog rata. Tela izmasakriranih kralja i kraljice, položena su u limene kovčege i sahranjeni pored Anke Obrenović, u crkvi Svetog Marka. Zaverenici su doneli Ustav kojim su ograničili kraljevu vlast, a tek onda su na presto doveli Petra Karađorđevića.

Knez Mihailo sahranjen je u beogradskoj Sabornoj crkvi. Ubice su osuđene na smrtnu kaznu i streljani u ponoć, na Karaburmi, a u čitavoj Kneževini proglašena je nacionalna žalost koja je trajala tri dana. O odnosu Srba, prema svojim vladarima, posebno onim prosvećeni, govori podak i da je spomen-ploča na mestu kneževog ubistva nedavno oskrnavljena.

Poslednje reči kneza Mihaila, izgovorene na francuskom jeziku, bile su:

"Donc, il est vrai!" (Dakle, istina je)

 

 

Od ovolike istorije, priznaćete nevesele, a po ovako lepom danu, čovek neminovno ogladni te smo sigurnu gastronomsku etno-kuću pronašli u unutrašnjosti „Kafanice“, u Kneza Višeslvala. Gde smo uz čorbu od povrća, ribić na kajmaku i gulaš do divljači uživali u Mladom mesecu, al’ crvenom. Do kraja sveta.  Da na kraju ne propustim da naglasim da ova simpatična kafana izdaje i istoimene novine. Uz kaficu, koja je u Beograd stigla sa Sulejmanom Veličanstveni, 1522. godine, kada je ovde otvorena i jedna od prvih kafana u Evropi.