Manastir Studenica-mauzolej Nemanjića

Utvrđeni bedemi manastira Studenica, u „Dolini vekova“, nedaleko od mesta Ušće okružuju četiri crkve: Bogorodičnu crkvu i Kraljevu crkvu (crkvu Svetih Joakima i Ane), obe izgrađene od radočelskog mermera, crkvu Nikoljaču (crkvu svetog Nikole) i još jednu crkvu, sačuvanu u temeljima. Manastir je podignut krajem XII veka, kako Sv. Sava kaže:

„...bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac, Stefan Nemanja, koji je vladao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir.“

Prva faza radova je završena u proleće 1196. godine, kada je Stefan Nemanja (1166-1196) prepustio presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom (1166. — 1227.) i povukao se u svoju zadužbinu. Kad je kasnije otišao u manastir Vatoped, na Svetoj Gori, Stefan Prvovenčani se brinuo o Studenici. Na Svetog Gori je Nemanja primio monaški postrig i dobio ime Simeon. Nemanjin treći sin Rasto Sava Nemanjić (1175.— 1236.) je, nakon što je izmirio svoju zavađenu braću Stefana i Vukana, preneo 1208. godine mošti Svetog Simeona u Studenicu gde su i dan danas. 

Pod Savinim starateljstvom (1215.), Studenica je postala politički, kulturni i duhovni centar srednjovekovne Srbije. On je u Studenici osnovao 1207. godinen prvu bolnicu u Srbiji (Studenički tipik, glava 40), koja je nosila naziv Sveti duh, a u okviru koje su postojala odvojena odeljenja za telesne i duševne bolesnike. 

U ovom periodu podignuti su i trpezarija, biblioteka i zapadna kula. Uz ostala svoja dela, Sava je napisao Studenički tipik, u kom je propisao ustrojstvo monaškog života u manastiru Studenica. 

Savina česma

U sastavljanju tipika oslonio se na onaj iz manastira Bogorodice Evergetide u kojem je njegov otac boravio. U Žitiju Sv. Simeona Nemanje, opisao je život svog oca Nemanje (Sv. Simeona) ostaviviši izvore o duhovnom i monaškom životu u njegovom vremenu. 

Manastir Studenica upisan je 1986. godine u listu svetske kulturne baštine i pod zaštitom je UNESKO-a.

Stefan Nemanja bio je veliki župan Raške, rodonačelnik vladarske dinastije Nemanjića i tvorac moćne srpske države u srednjem veku. Rođen je kao najmlađi sin vlastelina Zavide, u Ribnici, gde je i kršten po katoličkom obredu. Po dolasku u Rašku, Nemanja je iznova kršten, ovaj put po pravoslavnom obredu u crkvi Svetog Petra i Pavla (danas crkva u Novom Pazaru). Zbacio je s vlasti, između 1166. i 1168. godine, svog najstarijeg brata Tihomira i zaratio sa moćnom Vizantijom 1172. godine. Pohod se završio porazom.

Nemanja je pred vizantijskog cara Manojlu I Komninu (1143—1180) izašao gologlav, bosonog, sa odećom iscepanom do lakata, konopcem oko vrata i mačem na rukama, priznavši ga za svog suverena, kleknuvši ispred njega i pružajući mu svoj mač. Završni deo ove epizode odigrao se u Carigradu, kroz koji je buntovni veliki župan Raške proveden u Manojlovoj trijumfalnoj povorci. Tokom boravka u Carigradu, veliki župan Raške je boravio u manastiru Bogorodice Evergetide (u čiju je slavu po povratku u Rašku podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke (Studenica)).

 

 

Vizantijski car Manojlo Komnin je vratio Nemanju na položaj velikog župana. U skladu sa svojim vazalskim obavezama, Nemanja je redovno slao vojsku u vizantijske vojne pohode. Vizantijski car Manojlo I Komnin umire 24. septembra 1180. godine. Smatrajući da su obaveze prema vizantijskoj kruni time prestale, Nemanja obnavlja 1183. godine napade na vizantijsku teritoriju i okončava širenje svoje vlasti na okolne teritorije (Kosovo, Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretljanska oblast). No i ovaj pohod se okončava porazom na Moravi, 1190. godine, nakon čega je Raška simbolično postala vizantijski vazal, ali je Nemanji priznat veći deo dotadašnjih osvajanja.

Na unutrašnjem planu, okrenuo se učvršćivanju vlasti u zemlji. Sazvao je sabor protiv bogumila (reformatora, pandana protestantima na zapadu) u Raškoj, nakon kojeg se, uz pomoć vojske, surovo obračunao sa sledbenicima ovog učenja, koje je smatrano jeretičkim. Poslao je svoje poslanike čak u Nirnberg 1188. na pregovore sa svetim rimskim carem Fridrihom I Barbarosom (1155—1190). Oni su se i susreli sledeće godine 27. jula u Nišu, počastili piletinom utrljanom medom, belim vinom ili medovačom (Barbarosa prstima, a Nemanja viljuškom i nožem), a potom potpisali i prvi međudržavni ugovor između Srbije i Nemačke (Barbarosa otiskom krsta, a Nemanja parafom). Ovo je bio prvi srpski međunarodni sporazum.

Stefan Nemanja bio je oženjen plemkinjom Anom (u monaštvu Anastasija), potomkinjom bugarskog cara Jovana Vladislava i s njom imao tri sina Vukana i Stefana Prvovenčanog i Rastka i tri ćerke. Nemanja se povukao sa vlasti i zamonašio na saboru 1196, a za svog naslednika odredio je srednjeg sina Stefana Prvovenčanog, u dogovoru (velikim silama se uvek moralo udovoljavati!!) sa vizantijskim carem Aleksijem III (1195—1203), čijom ćerkom Evdokijom je Stefan bio oženjen. 

U umetnosti, njegovu vladavinu karakteriše početak podizanja monumentalnih vladarskih zadužbina, kao i pojava autentičnog srpskog stila u sakralnoj arhitekturi, poznatog kao raški stil, za čiji početak se uzima njegovo podizanje manastira Đurđevi Stupovi. Pored njega, Nemanja je podigao i obnovio čitav niz crkava i manastira, među kojima treba istaći manastire: Studenicu (koju je podigao sebi kao mauzolej) i Hilandar, koji je obnovio iz temelja sa sinom Savom 1198. godine.

 

Nemanjin brat knez Miroslav vladao je Zahumljem do 1190. godine. Za njega je njegov đak Grigorije napisao čuveno Mirosavljevo jevanđelje.

Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Nažalost tada nije korišćena vizantijsko plava boja, a umesto zlatne korišćena je bela. Početkom XVII veka, požar i zemljotres su oštetili manastir, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek. Srušene manastirske bedeme obnavlja Miloš Obrenović. Treći put hram je oslikan u XIX veku freskama u stilu baroka, koji nemaju veću umetničku vrednost, i koje su skinute pri rekonstrukciji, otkrivši starije freske, koje su nesrećno pikovane i planira se njihova ispuna i bojadisanje akvarel bojama, u išćekivanju boljih tehničkih rešenja u budućnosti. Barokna ostvarenja delimično su očuvana u okviru oltarskih vrata i u vidu jednog medaljona. Stari barokni ikonostas iz XIX veka je uklonjen 2014. godine, a novi, mermerni dočekan je sa kontraverzama. Iako je studenički iguman Tihon doktorirao na temu ikonostasa i oltarskih pregrada njegova reč nije bila presudna pri obnovi. Vašem izveštaču deluje neprimereno, kičerski i pomodno, neusklađeno s lepotom ove drevne bogomolje.

Bogorodičina crkva pokazuje Nemanjinu želu da vlada nezavisno. Arhitektura crkve spolja je mešavina zapadnih i istočnih uticaja, romaničkog i vizantijskog stila. 

Ovakva eklektika će, na kraju, izroditi poseban stil arhitekture poznat kao raška škola. Smatra se da su graditelji pristigli s juga Italije, tačnije Napulja. Na dovratku severnog portala nalazi se čuveni vizantijski studenički krst. Ozidana je radočelskim mlečno-belim mermerom sa tonovima žućkastog i plavog. Nad romaničkom fasadom dominira vizantijska kupola. 

 

 

Kralj Radoslav je 1245. dozidao veliku pripratu. Na žalost, njena fasada nije od belog mermera sa Radočela i nema istu umetničku vrednost kao fasada same crkve. Po njegovom naređenju, u južnoj kapeli priprate oslikan je život Stefana Nemanje. Uz južni portal Bogorodične crkve u Studenici nalazi se najstariji srpski časovnik, u pitanju je sunčanik kod koga senka umesto na brojke pada na slova. Na fasadi crkve pronaći ćete i ornamente u obliku sidra i glava fantastičnih životinja.

 

 

Kralj Milutin (Stefan Uroš II, 1253. -1321.) je sagradio malu crkvu posvećenu Svetim Joakimu i Ani, ne želeći, da veličinom crkve parira Nemanjinoj zadužbini. Kako anahrono i nesvatljivo vladarima XX i XXI veka! Ta crkva sagrađena je 1314. godine, u obliku sažetog krsta s oktogonalnom kupolom. Izgrađena je od kamena i tufa, a fasada je obložena gipsom. Na oltarskoj apsidi je u kamenu uklesan natpis arhimandrita Jovana iz 1314. godine. 

 

 

U unutrašnjosti je sačuvan izuzetan živopis u stilu tzv. dvorske škole kralja Milutina, među kojem se ističe ktitorski portret kralja Milutina koji u rukama drži crkvu. Freske su rađene u tri zone. 

 

 

 

Prvu zonu čine ktitorski portreti i pojedinačne figure svetitelja. Kompozicije u drugoj zoni imaju posebnu likovnu vrednost, a prikazuju život Bogorodice od rođenja do smrti. Na južnom zidu nalazi se najpoznatija freska iz Kraljeve crkve, Rođenje Bogorodice. U trećoj zoni je ciklus Velikih praznika. 

 

 

 

Srbija je cvetala u vreme njegove vladavine. Ne samo da je u ono vreme bila finansijski sređena, već je važila i za snažnu vojničku državu, koja je dobro diplomatski vođena. No, ono što može da mu se stavi na teret je nestalnost u ljubavi. Svoju prvu suprugu, tesalsku princezu, koja mu je rodila sina Konstantina, vratio je kući, da bi ubrzo zaveo kaluđericu, sestru žene svoga brata Dragutina. Nisam saznao da li je ti razlog što su dva brata ratovala više od deset godina, ili nam je to, ipak, u genetskom kodu. 

U braku sa trećom ženom, ćerkom prevratničkog bugarskog cara Georgija, Anom Terter (1284.), dobio je sina Stefana Dečanskog (1276? -1331.), najtragičniju figuru srpske dinastije (neobavešteni otac ga je oslepio, a lakomisleni sin car Dušan Silni (1308?- 1355.) udavio!). Sa vizantijskom princezom Simonidom venčao se u Ohridu 19. aprila 1299. godine, kada je ona imala svega pet godina. Nisu imali poroda. 

Dante Aligijeri ga je smestio u Pakao, u njegov peti krug. Neki kažu da je razlog za to novčana špakulacija- Milutin je škrtario u dodavanju srebra prilikom kovanja srpskog i povremeno mletačkog novca (opcigovao), što je dovelo do monetarnog spora sa Venecijom.

Car Dušan se 1332. godine oženio, Jelenom, bugarskom plemkinjom, koja mu je, ispostaviće se, bila Ahilova peta. Beše to jedna od dve žene (prva je Bogorodica koja je ovde stigla u pratni Sv. Jovana) koja je stupila na tlo Svete Gore. Doneo je Dušanov zakonik, najznačajniji srpski srednjovekovni pravni akt i radio na uniji sa katolicima. Do 1927. godine bio je sahranjen u manastiru Svetih arhangela u Prizrenu, a onda su njegove kosti prenete u Patrijaršiju u Beogradu, da bi 1968. bile sahranjene u beogradskoj Crkvi Svetog Marka. Kada je na proleće 1346. godine kralj Dušan odlučio da svoju zemlju podigne na nivo carstva, znao je da to može da uradi samo ako Srpsku crkvu podigne na nivo patrijaršije; arhiepiskopija, autokefalna, kakva je bila od vremena Svetog Save, za to nije bila adekvatna. Jedini je od Nemanjića koji nije kanonizovan. 

Jedno jeretičko pitanje „šta bi bilo da je bilo?“ ovde može biti postavljeno - da je Dušan uspeo u unićenju, kakva bi dalja sudbina Srbije bila i da li bi ona potpala pod tursku vlast? 

 

 

Kompleks manastira obuhvata i crkvu Nikoljaču, jednobrodnu crkvicu bez kupole, u duhu italijanskih spomenika XII veka, s elementima koji sadrže analogiju s francuskom umetnošću toga doba. Naročito je usredsređena na četiri portala: zapadni, unutarnji i dva bočna, kao i na trodelnom oltarskom prozoru. Živopis u crkvi potiče iz vremena velikog župana Vukana, 1205. godine, što se vidi iz natpisa u kubetu. Od fesaka ističu se veliko Raspeće i Pričešće u oltaru. Veruje se da je nju prvu podigao Stefan Nemanja i da su u njoj vršene službe, dok su trajali radovi na Bogorodičnoj crkvi. 

 

 

Između crkve Nikoljače i Kraljeve crkve nalaze se temelji crkve posvećene svetom Jovanu Krstitelju. Arheološkim istraživanjima 2012. godine otkrivene su ostaci još dve crkve iz XIII veka. Zapadno od Bogoridičine crkve je trpezarija, sagrađena od kamena za vreme arhiepiskopa Save. Na zapadnoj strani kompleksa je zvonik podignut u XIII veku. Nekada je u njemu bila kapela, a sada se mogu videti samo fragmenti fresaka. Ostaci fresaka, koji prikazuju rodoslovno stablo Nemanjića, mogu se takođe naći na spoljašnjem delu priprate. U prvoj polovini XX veka ovaj manastir imao je i sopstvenu hidrocentralu.

 

 

 

Severno od trpezarije su konaci iz XIII veka. Danas se u njima nalazi muzej, u kome su izložene brojne dragocenosti iz riznice Studenice, iako je ona znatno osiromašena čestim ratovima i pljačkama. U manastiru se nalazi zlatni prsten kralja Stefana Prvovenčanog, plaštanica Antonija Iraklijskog iz XIV veka, ali i barokno okovana Jevađelja, vladičanske mitre, dikitrije i trikitrije, tepisi, odežde, pokrovci, sasudi, krstovi, panagrije, žezla, vladičanski tron, svećnjaci... 

U okolini (12 km) se nalaze Gornja i Donja Savina isposnica. Do Gornje Savine isposnice na Čemernom stiže se šumskom stazom koja u prvom delu prolazi kroz bujnu šumu i prolazeći pored Donje Savine isposnice (velike bele kuće), ona se sužava na stazu ne širu od jednog metra, koja se nalazi između litice i duboke provalije. Posle prolaska kroz drvenu kapiju, ukazuje se višespratna isposnica, koja je zalepljena na liticu, do koje vodi uska staza i drveni natkriven most. Isposnica predstavlja ozidani pećinski kompleks u okomitoj stenovitoj litici. Do isposnice je crkva Pridvorica iz XII veka. posvećena Sv. Đorđu. Ikonostas u crkvici potiče iz ranog XIX veka, a oslikao ga je slikar Sreten Protić Molerović.

Pored manastira protiće reka Studenica, pritoka Ibra. U blizini manastira nalazi se i srednovekovni grad Maglić, koji neki pripisuju Urošu, a drugi njegovom ocu Stefanu Prvovenčanom. Uz pomoć Vlade Italije, Kraljevo je obnovilo i u avgustu 2013. godine otvorilo u njemu Ekomuzej. Maglič čini 8 kula povezanih bedemima, a u njegovu unutrašnjost, koja obuhvata 2.190 m², ulazi se kroz dve masivne drvene kapije. 

Od Nemanjića su, u Bogorodičinoj crkvi, pored Nemanje i njegove supruge Ane, sahranjeni i kralj Stefan Prvovenčani, Vukan i njegov sin Đorđe, kao i unuk, kralj Radoslav (prekoputa sarkofaga Stefana Nemanje). 

 Još jedno hipotetičko pitanje ovde može biti postavljeno - Kako bi se kretala istorijska zbivanja da je ovde sahranjen i Sv. Sava?

Kivot Stefana Prvovenčanog, srebrni kovčeg poklonila je Persida, supruga kneza Aleksandra Karađorđevića, a rad je Vinćenca Kaclera iz 1853.godine. Raskošni sarkofag (kivot) za Sv. Anastasiju, majku Svetog Save (pre monašenja (1196.) Ana Nemanjić, upokojila se 21. juna 1200.) i ćerku vizantijskog cara Romana IV, izradio je Vojislav Bilbija, tada đakon, od drveta okovan srebrom i zlatom i ukrašen dragim kamenjem (iz hilandarske riznice), emajlom i gravurom. Ovaj kivot nalazi se na severnoj strani naosa do ikonostasa, prekoputa sarkofaga sa moštima Stefana Prvovenčanog. Do izrade ovog kivota (1996.), mošti supruge i majke državnih i duhovnih rodonačalnika Srba vekovima su počivale u zemlji, zakopane u priprati Bogorodičine crkve ovog manastira. Za izradu je bilo potebno 3,5 godine, a teži 170 kilograma.

Vojislav Biblija, rođen 1942. u Bosanskom Grahovu. Od 1972. živi u Holandiji, gde nakon osnivanja Haškog tribunala kao svešteno lice sedmično obilazi srpske zatvorenike u zatvoru Sheveningen. Tokom studija u Beogradu počeo je da se bavi karateom, ubrzo je postao prvi jugoslovenski prvak u toj disciplini. Prilikom jedne borbe (marta 1969.), kao univerzitetski šampion, svom snagom je udario svog protivnika i razbio mu nos, nakon čega je kažnjen doživotnom suspenzijom. Iste godine diplomirao je stomatologiju. Za umetničku vrednost, stvaralaštvo i izuzetan rad Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve dodelio mu je 1991. godine Orden svetog Save prvog reda.

Odnos Nemanje i sina mu Raska, može se preko hrišćanskih svetitelja, dovesti u vezu sa budističkom pričom o Sidarti, koga je otac držao pod „staklenim zvonom“. Posle 29 godina takvog života, mladi plemić zainteresovan da upozna stvarni svet oko sebe, onaј njegov deo za koјi ga јe otac uskratio, iskrada se sa dvora i upoznaje nemaštinu, bolest, starost i smrt. Život ipak nije Diznilend. Posle susreta sa svetom onakvim kakav on zapravo јeste, princ biva slomljen saznanjem o patnji koјa se ne može izbeći. Nastavlja sa svojim istraživačkim lutanjima i susreće četvrtog glasnika, ovaj put asketu, čoveka koјi se posvetio pronalaženju uzroka ljudske patnje i načinima njenog otklanjanju. Slično Savi, Sidarta napušta komfor raskošnog dvora.

Predvorje Bogorodičnu crkvu takođe je oslikano freskama. Sve stare freske u Bogorodičinoj crkvi datiraju iz 1208/9. godine, iako je živopis slikan na tri različite pozadine: zlatnoj, žutoj i plavoj. U njihovom nastanku učestvovala su sva tri Nemanjina sina: Vukan, Stefan i Sava. Studeničke freske predstavljaju blistavi početak srpskog srednjovekovnog slikarstva.Tu su prvi put natpisi na freskama napisani na srpskom jeziku, iako su ih slikali najbolji među najboljim carigradskim majstorima. Tematski, freske su predstavljale ciklus od dvanaest Velikih praznika, kao i niz pojedinačnih figura. 

Monumentalna i potresna slika Hristovog raspeća zauzima središni deo zapadnog zida. Na pozadini od skupocene vizantijske plave, toplookerne figure Hrista i drugih učesnika uzbudljive religiozne drame, sa naglašenim ljudskim dimenzijama stradanja i bola, ostvaruju harmoniju najvećih dometa evropske umetnosti XIII veka. Studenički slikar bio je jedan od najboljih slikara svoga vremena. On je poznavao staro vizantijsko slikarstvo - rasuo je zlatne zvezde po plavoj pozadini na Raspeću, kao što su to radili stari carigradski umetnici X veka, i oni još stariji, iz VI veka. U liku Hrista naglasio je njegovu prirodu i pobedu nad smrću, skinuvši mu trnovu krunu i uklonivši suvšnu krv, tako popularnu u američkoj subkulturi. Hrist je spokojan, kao i njegova majka. 

Tu je i jedini apostol koji je bio prisutan na Golgoti i koji je okončao prirodnom smrću, Sv. Jovan, kao i samilosni i preobraćeni rimski kapetan Longin. Tu su i anđeli u plaču, proroci sa razvijenim svicima, personifikacije Starog Zaveta (Mojsije, levo i Isaja desno) i zvezde na azurno plavom nebu.

Isus se ovde ne treba posmatrati komemorativno, nego kao simbola pobede duha nad telom. Po principu naspramnog postavljanja scena koje se uzajmno dopunjuju, Raspeće Hristovo postavljeno je na zapadni zid crkve, kao pandan Evharistiji i Služenju liturgije iz apside. Na jednoj od studeničkih fresaka je naslikana kada sa toplom vodom, koja služi za kupanje novorođenčeta, i dadilja koja drži čisti ubrus i isprobava temperaturu vode. Na drugoj strani freske je dete u visokoj kolevci, koje dadilja hladi lepezom i čuva od muva, kao i porodilja, koju jedna bolničarka hladi lepezom, dok joj druga prinosi osvežavajuće piće. Očigledno opisuje doba godine kakvo je bilo kada smo mi pohodili Studenicu. Nemanjići jedino nisu imali klima uređaje. Avaj! Svi ovi prizori, pak svedoče o tadašnjoj visokoj zdravstvenoj i životnoj kulturu.

Posle smrti Stefana Prvovenčanog, vlast preuzima kralj Radoslav, sin i muž vizantijskih vladarskih kćeri. To je izgleda u njemu preovladalo, te je on svoje grkofilstvo otvoreno ispoljavao u toku kratke vladavine. Potpisivao se po majčinom vladarskom prezimenu Duka. Nezadovoljna njegovom vladavinom, vlastela organizuju pobunu, u jesen 1233. godine, i svrgavaju ga s vlasti, a na presto dovode njegovog mlađeg brata Vladislava.

Zbačeni kralj Radoslav se sa ženom Anom sklonio u Dubrovnik, koji je u to vreme bio mondenski centar, poput Monte Karla danas. A život je na takvim mestima skup, pogotovu kad više niste vladar. Radosav prvo gubi novac, a potom i ženu. Raspamećen, kreće ka Epiru, stiže do Drač, da bi se konačno vratio u Srbiju. Po povratku stric, arhiepiskop Sava, ga je zamonašio pod imenom Jovan.

Njegov brat i naslednik na tronu, kralj Vladislav, ženi se ćerkom trnovskog cara Jovana II Arsena. Uticaj Bugarske nad Srbijom. po sklapanju ovog braka, sve više jača, zamenivši dotadašnji grčki. Ni to nije moglo da naiđe na simpatije naroda i plemstva. U takvim prilikama, kralj Vladislav odlazi u tazbinu, da ga lično izmolio prenos moštiju Svetog Save u Srbiju. Pregovori nisu bili nimalo laki, ali su se povoljno okončali za nas, te je ipak došlo do svečanog prenosa moštiju maja 1237. godine. No, Vladislav ovo koristi za učvršećenje svoje vlasti te mošti, ne prenosi u Studenicu, već u sopstvenu zadužbini, manastir Mileševa. Ni to mu ne pomaže, u proleće 1243. godine izbija pobunu i primorava kralja Vladislava da vlast preda svom najmlađem bratu Urošu. 

Treća sreća! Za razliku od svoje braće koji su oslonac svoje politike pronalazili pod skutima moćnih država svojih tastova, kralj Uroš I vodio je samostalnu politiku, sa osnovnim ciljem jačanja i utvrđivanja Srbije. On je u Srbiju doveo Sase, kako bi razvio rudarstvo.

Saslušavši nadahnutu i znalački prenesenu priču, mladog monaha Agapija, koji se 3. jula zamonašio u red male shimeza (krstonosac, stavrofor, menja ime i daje zavete poslušnosti, čednosti i neposedovanja), svetovnog imena Dragan Radojević, za kojeg sam siguran da je završio studije istorije umetnosti i koji nas je nenametljivo, ali beskrajni šarmantno proveo kroz srpsku srednjovekovnu istoriju i istoriju manastira, da bi potom prešao na detaljnu analizu fresaka, nastavili smo razgledanje manastirskog kompleksa. 

I sama priprata Bogorodične crkve ukazuje na predvodnički karakter ovog manastira. Na mermernom postolju, na istom mestu pale se sveće, i sa desne i sa leve strane, i za žive i mrtve (jer sve su duše žive!). 

 

 

I suvernirica je izuzetak od pravila, jer ne nudi samo uobičajne verske predmete, već i lepo i moderno dizajniranu keramiku sa tradicionalnim fragmentimima, manastirski med i igumanovo vino (crveno kupažu prokupca, merloa i kabernea, a belo rajski rizling).

No, bilo je vreme za povratak sa ovog putovanja u srednjovekovnu Srbiju, na raskošni nemanjićki dvor i povratak kući. Povratak u, zasad, baksuzni, XXI vek!